XỨ BẮC HÀ THỜI LÊ MẠT – HỒI 1

Nói về triều Lê Trung Hưng (1533 – 1786), khi Chúa Trịnh Tùng giúp vua Lê Thế Tông lấy lại kinh thành Thăng Long năm 1592, bắt giết cha con Mạc Mậu Hợp và đuổi dư đảng họ Mạc chạy lánh lên Cao Bằng, thì thanh thế Nam triều nổi lên rất mạnh nhưng cũng từ đó vua Lê bị họ Trịnh quản chế, bức bách rất ngặt; mọi chuyện đều không được tự chuyên, nhà vua chỉ còn khoanh tay rũ áo ngồi giữa triều đình, như bù nhìn giữ dưa ngoài ruộng. Đến năm 1599, Trịnh Tùng ép vua Lê Thế Tông phải phong Vương cho mình, được mở phủ đệ và bộ máy quan lại riêng. Từ đấy chính sự trong nước do Tùng quyết định, của cải, thuế khóa, quân lính… hết thảy đều dồn về phủ chúa. Muốn đưa vua nào lên ngôi là tùy quyền định đoạt của họ Trịnh; cũng như việc bổ nhiệm , thăng thưởng quan lại không cần báo trước…nên việc chúa hiếp chế vua mãi rồi mọi người đều xem là sự thường.
Kịp đến khi Trịnh Sâm lên ngôi (1767), nghiệp chúa đã truyền qua tám đời [1] , trải hơn hai trăm năm; chế độ Lê – Trịnh đã bộc lộ hết những mặt yếu kém : kỷ cương phép nước bị xem thường, tình trạng lấn chiếm đất đai làm của riêng cho gia đình và họ tộc của quan lại triều đình, thổ hào địa phương ngày càng trầm trọng; cộng thêm nạn tham nhũng mua quan bán tước, nhất là chính sách ức thương đã đưa Đàng ngoài vào cuộc khủng hoảng mới. Đời sống nhân dân sa sút nghiêm trọng.